Północny - zachód od centrum miasta, teren granicy Górnego i Dolnego Przedmieścia, a na nim otoczony murem, przez wielu zapomniany, Stary Cmentarz Ewangelicki (obecnie nieczynny), który należy do tzw. Bielskiego Syjonu. Od południowej strony cmentarza znajduje się brama wejściowa, która uznawana jest za jeden z najciekawszych zabytków neoromańskich. Brama utrzymana w stylu okrągłych łuków arkadowa, trójosiowa z jednym głównym wejściem i dwiema furtkami bocznymi o pięknych, metalowych kratach, to wysokiej klasy zabytek, którego projektantem był najprawdopodobniej Emanuel Rost senior.
Cmentarz podzielono na 7 sektorów. Teren posiada układ kwaterowy, podzielony alejami, z jedną osią dłuższą (orientowaną w kierunku płd.-zach. na płn.-wsch.), poprzecinana trzema alejami krótszymi (płd.-wsch. płn.-zach.). W miejscu przecięcia się dwóch alei, które uznano za główne, znajduje się przepiękna grupa starodrzewie. Graby wyznaczają symboliczne centrum cmentarza.
Powodem powstania nekropolii było zamknięcie pierwotnego cmentarza ewangelickiego, znajdującego się przy kościele św. Trójcy. 10 lutego 1833 roku ewangelicki pastor Josef Schimko poświęcił nowo otwarty cmentarz, natomiast pierwszy pochówek odbył się dziewięć dni później.
Już na początku lat 60-tych XIX wieku okazało się, że teren cmentarza, jest niewystarczający w stosunku do potrzeb parafii, dlatego też podjęta została decyzja o rozszerzeniu terenu cmentarza. Nowa część, poświęcona została 21 października 1862 roku.
W okresie od pierwszego pochówku, do czasu poszerzenia nekropolii na jej terenie, miejsce wiecznego spoczynku znalazło 4106 osób. Niestety już pod koniec XIX wieku, ponownie pojawił się problem z brakiem miejsca na nowe pochówki, co skutkowało powstaniem w 1909 roku nowego cmentarza przy ulicy Listopadowej.
Z pewnością do najpiękniejszych dzieł sztuki sepulkralnej należy pomnik bielskiego finansisty i przemysłowca Theodora Sixta. Z punktu widzenia historii sztuki grób jest nieocenionym zabytkiem: zaprojektował go uczeń wiedeńskiej Akademii Sztuki-Franz Vigl.Nagrobek jest jedynym odnowionym obeliskiem na całym cmentarzu, kontrastowo odcina się od pozostałej części cmentarza, powoli zarastając zielonym gąszczem.
Do najstarszych nagrobków cmentarza ewangelickiego należą te, utrzymane w stylu późnego klasycyzmu. Przypuszcza się, że najstarszy to relikt nagrobka Elisabeth i Heinricha Hoffmanów znajdujący się w 4 rzędzie II kwatery przy alei, zwanej równoleżnikową.
Do ciekawszych przykładów stylu późnego klasycyzmu należy nagrobek Karla Gottfrieda Zipsera, który posiada również motywy neogotyckie.
Na przełomie lat 40-tych i 50-tych XIX wieku zaczęły się pojawiać nagrobki żeliwne, które najczęściej przyjmowały formę cokołów czy też postumentów o klasycystycznych formach architektonicznych Grób pastora Josefa Schimko był najlepszym przykładem tego stylu nagrobków. Niestety, ponieważ przez cały okres powojenny, nagrobki tego typu, nie były konserwowane, destrukcyjnie działająca rdza, ich nie oszczędziła. Co więcej do złego stanu doprowadzili je również wandale dewastujący cmentarz.
Cechami klasycystycznymi charakteryzuje się również najstarszy za zachowanych obelisków, który umiejscowiony jest w III kwartale cmentarza. Jest to najstarszy sygnowany nagrobek na owej nekropolii. Zobaczyć tu możemy formę złamanej kolumny, która była nowością w latach 60-tych. Miała ona symbolizować koniec. Pierwszy tego typu pomnik pojawił się w 1864 roku. Również tablice pulpitowe, które z czasem przyjmować zaczęły formę zwoju są popularnym nagrobkiem na bielskim cmentarzu.
We wszystkich rodzajach nagrobków dominującą rolę odgrywa historyzm. Charakterystycznym elementem są również niebagatelnie zdobione metalowe ogrodzenia. Bezspornie do najcenniejszych zabytków cmentarza należy nagrobek przymurny z tablicą epitafijną umieszczony w murze obwodowym Johanny Caroliny Bayer - żony słynnego bielskiego budowniczego. Nagrobek charakteryzuje się bardzo ortodoksyjnym potraktowaniem form renesansowych i bardzo nietypowym materiałem – różowym marmurem węgierskim.
Koniec XIX wieku przyniósł za sobą powstawanie coraz to nowych zespołów kwater rodzinnych. Pojawiają się nowe materiały takie jak sjenit czy też różne odmiany granitu. Co więcej, pojawiają się kute żeliwne balustrady oraz metalowe łańcuchy, które chronią dostępu do grobowca. Dominują tutaj obeliski, które niekiedy dopełniane są rzeźbami.
Na przełomie XIX i XX wieku najbardziej popularnym typem nagrobka na terenie bielskiej nekropolii były stelle – w formie prawie pionowych płyt osadzonych na kilkustopniowym cokole, zamknięte gzymsem formowanym w łuk nadwieszony. Całość zwieńczona krzyżem greckim o trójlistnym lub wklęsło-wypukłym zakończeniu ramion. Płycinę nagrobka flankują najczęściej kolumienki.
Po zakończeniu II wojny światowej na starym cmentarzu potajemnie odbywały się pochówki osób zamordowanych przez milicję i służby bezpieczeństwa . Podobnie jak na innych tego typu cmentarzach, również tutaj podejmowano działania, które miały na celu zniszczenie i zdewastowanie nagrobków poniemieckich. Zamalowywano tablice czarną smolistą farbą, lub też wykuwano z pomników niemieckie napisy. Co więcej, zachlapywano zaprawą murarską niemieckie nazwiska i napisy, co w sposób nieodwracalny zniszczyło dużą część zabytkowych nagrobków. Niestety, nie tylko powojenne działania przyczyniły się do takiego ogromu zniszczeń na cmentarzu. Po dzień dzisiejszy, spotkać tutaj wandali, którzy nieustannie dewastują nagrobki.
Otoczone wysokim murem, święte miejsce pochówku to wciąż dla wielu niepoznany „symbol naszej narodowej przeszłości”. Spowity zielenią teren nekropolii, sprawia, że dla odwiedzających czas zwalnia, ofiarując chwilę zadumy i wewnętrznego wyciszenia. Warto bowiem poświęcić chwilę, aby poznać fragment historii i dawnych dziejów miasta.
Wybitni bielszczanie spoczywający na cmentarzu ewangelickim w Bielsku-Białej: Thedor Sixt, Theodor Karl Hasse, Gustav Johanny, Karl Sennewald , Moritz Gustaw Scholz, Karl Schneider, Józef Schimko, Karol Samuel Schneider, Martin Modl.
Źródło: tekst powstał na podstawie pracy Moniki Zawadzkiej-Adamiak, Cmentarz ewangelicki w Bielsku-Białej jako majestatyczny ogród kultury, Bielsko-Biała
Zdjęcia
